واژه زنادقه جمع زندیق است. این کلمه ریشه فارسى دارد و در اصل‏«زند دین‏» زن دین بود. مزدکیان (1) خود را زند دین ‏مى‏نامیدند. طریحى در مجمع البحرین مى‏نویسد: زنادقه گروهى از مجوسیان بودند. سپس این کلمه بر هر ملحدى در دین استعمال‏ گردید. (2)

در بین مردم چنین شهرت یافته که زندیق کسى است که به هیچ دینى ‏پاى‎بند نیست و قائل به دهر است. و در حدیث آمده است: زنادقه ‏همان دهریه هستند که مى‏گویند: نه خدایى وجود دارد و نه بهشت و جهنمى. دهر است که ما را مى‏میراند. (3) از گفت و گوى امام ‏موسى کاظم علیه السلام با هارون الرشید بر مى‏آید که زندیق به کسى‏ گفته مى‏شود که خدا و رسولش را رد کند و به جنگ با آنها بپردازد. (4)

اولین کسى که ملحد گشته و زندیق شد ابلیس بود. (5)

ملحدین و دهریان مناظرات و گفت‏وگوهایى با پیامبر اسلام داشتند که علامه طبرسى در کتاب الاحتجاج (6) به بخشى از آنها اشاره کرده است:

امام صادق علیه السلام مناظراتى طولانى و گفت‏وگوهاى بسیارى با ابن‏ابى‏العوجاء، ابوشاکر دیصانى، زندیق مصرى و برخى دیگر از سران ‏زنادقه داشت و به عقاید انحرافى آنها پاسخ مى‏داد. پیش از آن که‏ به برخى از گفت‏وگوهاى آن حضرت با زنادقه اشاره کنیم، نگاهى به‏ افکار دو نفر از سران زنادقه مى‏افکنیم:

رهبران زنادقه

یکى از رهبران زنادقه، عبدالکریم بن ابى‏العوجاء است. وى از شاگردان حسن بن ابى الحسن بصرى بود و بر اثر افکار انحرافى که ‏داشت، از دین و توحید منحرف شد. (7)

ابن ابى‏العوجاء با چند نفر از دهریون در مکه پیمان بست تا با قرآن معارضه کنند. او در یکى از سفرهاى خود به مکه، هنگامى که‏ با عظمت امام صادق علیه السلام در بین مردم مواجه مى‏شود، از روى کینه و حسد داوطلب مى‏شود تا به نمایندگى از ابن طالوت، ابن الاعمى و ابن المقفع؛ امام را در نزد مردم شرمنده کند اما با پاسخ ‏کوبنده امام صادق علیه السلام مواجه و سرافکنده مى‏شود و مفتضحانه به نزد دوستان خود برمى‏گردد. وى سرانجام به دستور منصور، توسط فرماندار کوفه محمد بن سلیمان به زندان افتاد. گروهى نزد منصور رفتند و به شفاعت او برآمدند. منصور به درخواست آنها پاسخ مثبت داد و در نامه‏اى به فرماندار، دستور آزادى ابن‏ابى‏العوجاء را صادر کرد. پیش از آن که نامه به کوفه برسد، منصور دستور داد تا ابن ابى‏العوجاء را گردن بزنند. ابن‏ابى‏العوجاء هنگام مرگ گفت: اکنون بیمى از کشته شدن ندارم، زیرا من چهار هزار حدیث جعل و حلال را حرام و حرام را حلال نموده‏ام و در ماه رمضان شما را به روزه خوارى کشانده‏ام و در روز عید فطر وادار به روزه گرفتن کرده‏ام. (8)

ابوشاکر یکى دیگر از رهبران زنادقه است که افکار انحرافى‏اش‏ بسیارى از مسلمانان را دچار شبهه و شک و تردید کرد. وى قائل به ‏خداى نور و خداى ظلمت‏ بود.

ابوشاکر گفت‏وگوهاى بسیارى با یاران امام صادق علیه السلام داشت. او در مدینه با امام صادق علیه‎السلام مناظره و گفت‏وگو کرد که نتیجه‏اش شکست‏ علمى و رسوایى بود. (9)

مناظره هشام با ابوشاکر دیصانى

هشام بن الحکم مى‏گوید: روزى ابوشاکر دیصانى به من گفت: آیه‏اى ‏در قرآن است که باعث تقویت نظر و اندیشه ماست. گفتم: این آیه ‏کدام هست؟ ابوشاکر گفت: (هو الذى فى‏السماء اله و فى ‏الارض ‏اله) (10) ؛ اوست که در آسمان خداست و در زمین خدا. هشام‏ مى‏گوید: متحیر ماندم که در جواب او چه پاسخى بدهم. ایام حج فرارسید و روانه خانه خدا شدم. با امام صادق علیه السلام ملاقات و عرض کردم‏که ابوشاکر چنین مى‏گوید و برداشت او را از آیه بیان کردم. امام‏صادق علیه السلام فرمود: این سخن، سخن زندیق است. هرگاه نزد او رفتى، از او بپرس: نامت در کوفه چیست؟ او خواهد گفت: فلان. بگو: نامت در بصره چیست؟ باز هم همان نام را تکرار مى‏کند. بگو: خداى ما نیز چنین است. خداى ما هم در آسمان «اله‏» است و هم در زمین ‏«اله‏».

هشام مى‏گوید: (به کوفه) برگشتم و بدون هیچ توقفى، نزد ابوشاکر رفتم. آنچه امام صادق علیه‎السلام به من گفته بود، از او پرسیدم. ابوشاکر که درمانده شده بود و جوابى نداشت، گفت: این سخن (طرز استدلال) از حجاز به این جا آمده است. (11)

مناظره امام صادق علیه السلام با ابوشاکر دیصانى

هشام بن الحکم مى‏گوید: روزى ابو شاکر دیصانى نزد امام صادق علیه السلام رفت و گفت: اى جعفر بن محمد! مرا بر معبودم راهنمایى و دلالت ‏کن. امام صادق علیه السلام فرمودند: بنشین! در این هنگام کودک خردسالى‏ پیش آمد که در دستش تخم پرنده‏اى بود. کودک با تخم بازى مى‏کرد. امام صادق علیه السلام تخم پرنده را از بچه گرفت. سپس با اشاره به تخم ‏پرنده، به دیصانى فرمود: این دژى است پوشیده که پوست ضخیمى‏ دارد. در زیر این پوست ضخیم، پوست نازکى وجود دارد و زیر آن ‏پوست نازک، مایعى طلایى و مایعى نقره‏اى در کنار هم، بدون این که ‏با هم مخلوط شوند، وجود دارد ... کسى نمى‏داند که آن تخم پرنده ‏براى آفرینش نر خلقت‏ شده است‏ یا براى آفرینش ماده. هنگام شکسته ‏شدن تخم پرنده صورت‏هاى فراوان، چون: طاووس، کبوتر و خروس از آن‏ بیرون مى‏آید. آیا فکر نمى‏کنى که براى این آفرینش مدبرى هست؟!

هشام مى‏گوید: دیصانى مدتى سرش را به زیر انداخت و در فکر فرو رفت. سپس سر برداشت و گفت: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک ‏له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله و انک امام و حجة من الله على ‏خلقه و انا تائب مما کنت فیه‏» (12) ؛ شهادت مى‏دهم که معبودى جز خدا نیست، خداوند یکتاست و شریک ‏ندارد و شهادت مى‏دهم که محمد بنده خدا و فرستاده خداست و تو رهبر و حجت از سوى خداوند براى بندگان هستى و من از گذشته خود بازگشت مى‏کنم.

مناظره امام صادق علیه السلام با ابن ابى‏العوجاء

عبدالکریم بن ابى‏العوجاء بارها درباره مسائل گوناگون با امام ‏صادق علیه السلام گفت‏وگو کرد.

مرحوم کلینى برخى از مناظرات وى با امام صادق علیه السلام را نقل کرده‏است. اینک یکى از مناظرات را ذکر مى‏کنیم:

راوى گوید: روز دیگر ابن ابى‏العوجاء برگشت و در مجلس امام‏ صادق علیه السلام خاموش نشست و دم نمى‏زد. امام فرمود: گویا آمده‏اى که ‏بعضى از مطالبى را که در میان داشتیم تعقیب کنى. گفت: همین را خواستم. اى پسر پیغمبر! امام به او فرمود: تعجب است از این که ‏تو خدا را منکرى و به این که من پسر رسول خدایم گواهى دهى!! گفت: عادت مرا به این جمله وادار مى‏کند؟ امام فرمود: پس چرا سخن نمى‏گویى؟ عرض کرد: از جلال و هیبت ‏شما است که در برابرتان ‏زبانم به سخن نیاید. من دانشمندان را دیده و با متکلمین مباحثه‏کرده‏ام؛ ولى مانند هیبتى که از شما به من دست دهد، هرگز به من ‏روى نداده است. فرمود: چنین باشد ولى من در پرسش را به رویت ‏باز مى‏کنم. سپس به او توجه کرد و فرمود: تو مصنوعى یا غیرمصنوع؟ عبدالکریم بن ابى‏العوجاء گفت: ساخته نشده‏ام. امام ‏فرمود: براى من بیان کن که اگر ساخته شده شده بودى، چگونه ‏مى‏بودى؟ عبدالکریم مدتى سر به گریبان شده، پاسخ نمى‏داد و با چوبى که در مقابلش بود ور مى‏رفت و مى‏گفت: دروازه پهن، گود، کوتاه، متحرک و ساکن همه اینها صفت مخلوق است. امام فرمود: اگر براى مصنوع صفتى جز این‏ها ندانى باید خودت را هم مصنوع بدانى؛ زیرا در خود از این امور حادث شده مى‏یابى. عبدالکریم گفت: از من چیزى پرسیدى که هیچ کس پیش از تو نپرسیده و کسى بعد از تو هم ‏نخواهد پرسید. امام فرمود: فرضا بدانى در گذشته از تو نپرسیده‏اند، از کجا مى‏دانى که در آینده نمى‏پرسند؟ علاوه بر این،سخن و گفتار خود را نقض کردى، زیرا تو معتقدى که همه چیز از روز اول مساوى و برابر است، پس چگونه چیزى را مقدم و چیزى را موخر مى‏دارى؟ اى عبدالکریم! توضیح بیشترى برایت دهم: بگو بدانم ‏اگر تو کیسه جواهرى داشته باشى و کسى به تو گوید: در این کیسه‏ اشرفى هست و تو بگویى نیست. او به تو بگوید: اشرفى را براى من‏ تعریف کن. و تو اوصاف آن را ندانى، آیا تو مى‏توانى ندانسته ‏بگویى اشرفى در کیسه نیست؟ گفت: نه. امام فرمود: جهان هستى که‏ درازا و پهنایش از کیسه جواهر بزرگتر است. شاید در این جهان‏ مصنوعى باشد زیرا که تو صفت مصنوع را از غیر مصنوع تشخیص ‏نمى‏دهى. عبدالکریم درماند ... . سال بعد، بار دیگر با امام در حرم مکى برخورد. یکى از شیعیان به حضرت عرض کرد: ابن‏ ابى ‏العوجاء مسلمان شده؟ امام فرمود: او نسبت ‏به اسلام کور دل ‏است، مسلمان نشود. چون ابن ابى‏العوجاء چشمش به امام افتاد، گفت: اى آقا و مولاى من! امام فرمود: براى چه این‏جا آمدى؟ گفت: براى عادت تن و سنت میهن و براى این که دیوانگى و سر تراشى و سنگ‎پرانى مردم را ببینم. امام فرمود: اى عبدالکریم! تو هنوز بر سرکشى و گمراهیت پا برجایى؟ عبدالکریم رفت ‏سخنى بگوید که ‏امام فرمود: در حج مجادله روا نیست و عبایش را تکان داد و فرمود: اگر حقیقت چنان باشد که تو گویى که چنان نخواهد بود. ما و تو رستگاریم و اگر حقیقت چنان باشد که ما مى‏گوییم، ما رستگاریم و تو در هلاکت. (13)

مناظره امام صادق علیه السلام با زندیق مصرى

هشام بن الحکم مى‏گوید: زندیقى از مصر به قصد دیدار با امام ‏صادق علیه السلام رهسپار مدینه شد. زندیق وقتى به مدینه رسید که آن حضرت ‏مدینه را به قصد مکه ترک کرده بود. زندیق که در مصر آوازه علم ‏و اخلاق امام صادق علیه السلام را شنیده بود، شیفته دیدار آن حضرت بود. بدین خاطر با این که خسته بود، لحظه‏اى درنگ نکرد و روانه مکه ‏شد. هشام مى‏گوید: امام صادق علیه السلام در حال طواف بود که زندیق مصرى ‏نزد آن حضرت آمد. من همراه امام صادق علیه السلام بودم. زندیق مصرى سلام ‏کرد. حضرت فرمود: نام تو چیست؟ زندیق گفت: عبدالملک. امام ‏پرسید: کنیه‏ات چیست؟ گفت: ابو عبدالله. امام فرمود: این کدام‏ ملک و پادشاه است که تو بنده او هستى؟ آیا از پادشاهان زمین ‏است ‏یا از پادشاهان آسمان؟ پسرت بنده خداى آسمان است ‏یا بنده ‏خداى زمین؟ هشام مى‏گوید: مرد مصرى سکوت کرد. امام فرمود: حرف ‏بزن. باز هم او سکوت اختیار کرد. امام فرمود: هرگاه از طواف ‏فارغ شدم، نزد ما بیا.

طواف امام پایان یافت. زندیق نزد حضرت آمد و در مقابل امام ‏نشست. امام به او فرمود: آیا مى‏دانى که زمین زیر و رویى دارد؟زندیق گفت: آرى. امام فرمود: تاکنون به زیر زمین رفته‏اى؟ زندیق‏گفت: نه. امام فرمود: آیا مى‏دانى در زیر زمین چیست؟ زندیق گفت: نمى‏دانم. گمان مى‏کنم چیزى زیر زمین نیست. امام فرمود: گمان ‏چیزى جز عجز و درماندگى است... آیا به سوى آسمان بالا رفته‏اى؟ او گفت: نه. امام فرمود: آیا مى‏دانى در آن‏جا چیست؟ او گفت: نمى‏دانم. امام فرمود: آیا به سوى مشرق و مغرب رفته‏اى و ماوراى ‏آنها را زیر نگاهت قرار داده‏اى؟ زندیق گفت: نه. امام فرمود: بسى ‏جاى تعجب است که نه به مشرق رفته‏اى، نه به مغرب، نه به درون‏ زمین، نه به آسمان بالا و نه خبرى از آن‏جا دارى تا بدانى در آنجا چیست؟ و در عین حال، تو منکر آن چه که در این مکان‏هاست‏ هستى؟! آیا هیچ عاقلى چیزى را که نمى‏داند منکر مى‏شود؟! زندیق ‏مصرى گفت: تاکنون هیچ کس با من این گونه سخن نگفته است. امام ‏فرمود: پس تو از این جهت در شک و تردید هستى؟!

زندیق گفت: شاید چنین باشد. امام فرمود: اى مرد! بدان! هیچگاه ‏آن که نمى‏داند بر آن که مى‏داند حجت و دلیلى ندارد. هرگز جاهل ‏حجتى بر عالم ندارد. اى برادر مصرى! گوش کن که با تو چه مى‏گویم! آیا نمى‏بینى که آفتاب، ماه، شب و روز به افق درآیند؟ اما یکى ‏بر دیگرى سبقت نمى‏گیرد. آنها مى‏روند و بر مى‏گردند، و در این ‏رفت و آمد مجبور و مضطر هستند؛ زیرا جایى جز جاى خودشان‏ ندارند. آنها اگر مى‏توانستند که برنگردند چرا برمى‏گردند؟ اگر مضطر نبودند چرا شب، روز نمى‏گردد و روز، شب نمى‏شود؟ به خدا سوگند! اى برادر مصرى! آنچه را که شما به آن عقیده دارید و دهر مى‏نامید اگر آنها را مى‏برد پس چرا برمى‏گرداند و اگر آنها برمى‏گرداند پس چرا آنها را مى‏برد؟! آیا نمى‏بینى که آسمان ‏برافراشته شده و زمین نهاده شده است، به گونه‏اى که نه آسمان به‏ زمین مى‏افتد و نه زمین بر روى کرات زیرین خود سرازیر مى‏شود؟ به ‏خدا سوگند، خالق و مدبر آنها خداست.

زندیق مصرى تحت تاثیر استدلال‏هاى امام صادق علیه السلام قرار گرفت و مسلمان شد. امام صادق علیه السلام به هشام دستور داد تا تعالیم اسلام را به او بیاموزد. (14)

مناظره‏اى دیگر

هشام مى‏گوید: زندیقى نزد امام صادق علیه السلام آمد و با آن حضرت مناظره ‏کرد. قسمتى از سخنان امام صادق علیه السلام به زندیق این بود:

این که مى‏گویى خدا دوتاست، از دو حال خارج نیست: یا هر دو قدیم ‏و قویند و یا هر دو ضعیفند و یا یکى نیرومند و دیگرى ضعیف است. اگر هر دو نیرومندند پس چرا یکى از آنها دیگرى را دفع نمى‏کند تا در اداره جهان هستى تنها باشد. قدرت خدا باید برتر از همه ‏قدرت‏ها باشد. اگر قدرتى در برابر خداوند یافت ‏شود، نشانه عجز و ناتوانى خداوند است، و اگر یکى را قوى و دیگرى را ضعیف پندارى، گفتار ما ثابت ‏شود که خدا یکى است، به علت ناتوانى و ضعفى که‏ در دیگرى آشکار است. اگر بگویى که خدا دو تاست، از دو حال خارج‏ نیست: یا هر دو در تمام جهات برابرند و یا از تمام جهات مختلف و متمایزند، چون ما امر خلقت را منظم مى‏بینیم و فلک را در گردش و تدبیر جهان را یکسان؛ و شب و روز و خورشید و ماه را مرتب. درستى‏ کار و تدبیر و هماهنگى آن، دلالت کند که ناظم یکى است. علاوه‏ بر آن، لازم است میانه‏اى بین دو خدا قائل شوى تا تمایز بین آنها مشخص شود. بنابراین خداى سومى باید وجود داشته باشد. و اگر ادعا کنى که سه خدا وجود دارد، بر تو لازم مى‏شود که خدایان پنج‏گانه ملتزم شوى، چون بین خدایان سه‎گانه باید تمایز باشد. بدین ‏ترتیب شماره خدایان بالا مى‏رود و به بى‏نهایت مى‏رسد. (15)

زنادقه همانند دیگر گروه‏هاى کژاندیش درباره توحید و خداشناسى‏ شبهه افکنى مى‏کردند و در سست کردن عقاید دینى مردم و رواج فساد و بى‏دینى در امت اسلامى سعى مى‏نمودند. آنان همواره با عکس‏العمل ‏شدید امام صادق علیه السلام و پاسخ کوبنده‏اش رو به ‏رو مى‏گشتند.

پى‏نوشت‎ها:

1- مزدک در ایام پادشاهى قباد مى‏زیست و کتاب مزدا اثر اوست.(سفینه‏البحار، ج 1، ص‏559.)

2-مجمع البحرین، ص 248.

3- سفینة البحار، ج 1، ص‏559.

4- تحف العقول، ص 428.

5- همان.

6- احتجاج، ج 1، ص 25.

7- مجمع البحرین، ص 162.

8- سفینة البحار، ج 2، ص 285.

9- همان، ج 1، ص 474.

10- سوره زخرف، آیه 84.

11- تفسیر المیزان، ج 18، ص 128/ سفینة ‏البحار، ج 1، ص 474.

12- احتجاج، ج 2، ص 71.

13- الکافى، ج 1، ص‏97.

14- احتجاج، طبرسى، ج 2، ص 75.

15- کافى، ج 1، ص 1005.

منبع:

ماهنامه کوثر، ش 40 ، عمادالدین مروج زنادقه .

گفتاری از آیت‌الله دکترمرتضی آقاتهرانی

من از آیت اللّه عراقی رحمه‌الله و اخیراً از جناب آیت اللّه سید عباس کاشانی دامت برکاته شنیدم که می‏فرمودند:

با بزرگان، آیت اللّه بروجردی رحمة ‌الله را از منزل تا مسجد اعظم تشییع کردیم. برای خاک‌سپاری. فقط علما و مراجع را راه دادند و جلوی راه را برای دیگران بسته بودند. من همراه علما به داخل رفتم.

فردی برای تلقین آقای بروجردی‏ رحمه‌الله، داخل قبر شد. بعد از چند لحظه بالا آمد و گفت: من نمی‏توانم! گفتند: چه شد؟ گفت: آقای بروجردی با من تکرار می‏کند؛ می‏ترسم! به فرد دیگری گفتند تلقین را بخواند، وقتی داخل شد سریع از قبر بیرون آمد و گفت: آقای بروجردی با من تکرار می‏کند. ما عادت کرده‏ایم مرده‏هایی که دفن می‏کنیم، باید مرده باشند! ولی آقای بروجردی زنده است. آقای عراقی ‏رحمة ‌الله گفت: من تلقین را می‏گویم. داخل قبر شدم و گفتم.

گمان نکنیم، او الان در قبر «لا اله الا الله» می‏گوید، بلکه او عمری به این ذکر می‏زیست. ناگهانی نیست. وقتی روز عید غدیر، پسری آیه سجده‌دار خواند، آقای بروجردی‏ رحمةالله با لباس عید، به زمین افتاد و سجده کرد. بنده بود و بندگی را می‏دانست. باید بندگی کرد تا به انسان همه چیز را بدهند.

بسیار عجیب است، زمانی که من و شما را داخل قبر می‏گذارند، می‏گویند: «اسمع، افهم؛ بشنو و بفهم!» این گوش ما شنوا نیست. حضرت امام‏خمینی ‏قدس‌سره بارها در کتاب «چهل حدیث» به این مضمون می‏فرمایند: «ای برادر، این پنبه را از گوش خود بیرون کن، می‏خواهم دو کلمه حرف بزنم...» حضرت آیت الله بهجت، حفظه‌الله به گونه دیگری می‏گویند: «پنبه‏ای به یک گوش داخل کن تا آن‌چه را می‏شنوی، اندکی بماند و از گوش دیگر بیرون نرود». عیب ما همین است که سخن انبیا علیهم‌السلام را نمی‏شنویم. اندکی باید دل داد، او خود دلبری خواهد کرد!

آن کسی که اول بار «من» را گفت، شیطان بود. گفت: «خلقته من طین و خلقتنی من نار؛ او را از خاک آفریده‏ای در حالی که من را از آتش آفریده‏ای». ولی نادان، چه کسی تو را خلق کرد؟ تو اگر «من» هستی، چه کسی تو را هستی داد؟ اگر آتش از خاک بهتر است، چه کسی آتش را آفرید؟ همو می‏گوید به خاک سجده کن!

اول کار شیطان، همین است که انسان را از برنامه‏های امام حسین‏ علیه‌السلام جدا می‏کند. ..

به‌راستی می‏خواهیم به کجا برسیم؟ قصد کجا کرده‏ایم؟ پدری وصیت کرده بود: «پسرم اگر می‏خواهی قمارباز شوی، ایرادی ندارد ولی فقط با رئیس قماربازها، قمار کن!» وقتی آن پسر خواست قمار کند، رفت سراغ رئیس قماربازها. دید لباس مندرس و خانه کوچکی و... گفت: تو که رئیسی، این چه وضعی است؟ گفت: همه را باختم. آن پسر با خود گفت: کاری که به این جا ختم شود، دنبال نمی‏کنم.

-----------------------------

در دوران مبارزه با رژیم ستم شاهى و در زمانى که رهبرى جامعه; مهمترین مسإله نهضت اسلامى بود ; رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آیت الله خامنه اى( دامت برکاته ) چند سخنرانى درباره تحلیل زندگانى امام ششم (علیه السلام) ایراد کرد که بعد از پیروزى انقلاب اسلامى ; تحت عنوان ( پیشواى صادق(علیه السلام) ) توسط انتشارات سید جمال و با همکارى واحد ایدئولوژى روزنامه جمهورى اسلامى تنظیم و منتشر گردید.
تاریخ دقیق انجام سخنرانى معلوم نیست ولیکن بین سالهاى 45 ـ 50 شمسى بوده است.
کتاب ( پیشواى صادق(علیه السلام) ) دربین سالهاى 58 تا 60 شمسى منتشر شده است. درهر حال; محتواى کتاب هرچند مختصر است ـ 111 صفحه ـ اما یکى ازبهترین تحلیل هاى سیاسى درباره عملکرد امام صادق(علیه السلام) شمرده مى شود. مباحث این اثر و زین; با رعایت امانت و براساس ترتیب و نظم کتاب به طور خلاصه عبارت از چند نکته ذیل است:
1- دو قضاوت درباره امام صادق(علیه السلام) دربین مردم وجود دارد که هردو محل تإمل است.
قضاوت اول حمایت آمیز است:
آن امام بزرگ; فرصتى طلایى براى تعلیم و تربیت به دست آورد و چنان غرق در نشر علم و دین شد که نتوانست به فریضه امر به معروف و نهى از منکر عمل کند و ناچار شد در مقابل حکام ظلم و جور به مدح و ستایش و تملق بپردازد!
قضاوت دوم اعتراض آمیز است:
او در زمانى که ظلم و جنایت از در و دیوار مى بارید, ره عافیت در پیش گرفت واز رسالت انسانى یک رهبر غفلت ورزید و به درس و بحث دل خوش کرد! در حالى که شیعیانش گرفتار تعقیب و زندان و شکنجه و تبعید و قتل و غارت بودند!
2- هیچ یک از آن دو قضاوت; پایه و مایه استوار و صحیحى ندارد. هردو قضاوت براساس چند روایت مجعول شکل گرفته است که دقت در محتواى آن ؛ ساختگى بودن آن را آشکار مى سازد, زیرا ساحت رفیع امامت بسى پاک تر و والاتر ازآن است که آلوده به تملق و ستایش بى جا؛ آن هم نسبت به طاغوت ها و ستمگران گردد. علاوه برآن که برخى از این روایات, اساسا سند ندارد.
3- در برخى از روایات مذکور که سندى براى آن ذکر شده ، راوى شخصى است به نام ربیع حاجب. ربیع کیست ؟ ربیع آجودان مخصوص منصور خلیفه عباسى ـ و به تعبیر آن روز حاجب اوـ بود. او نزدیک ترین و مورد اعتمادترین شخص در دستگاه منصور
بود و در سال 153 هجرى به مقام وزارت نیز رسید و تا آخر زندگى منصور (سال 158 هجرى) در پست وزارت باقى ماند. شگفت آور است که عاقلى; سخن نزدیک ترین یار خلیفه را درباره ذلت و تضرع دشمن خلیفه, بى هیچ تحقیق و جستجویى بپذیرد!
4- قضاوت دوم (قضاوت اعتراض آمیز) سخنى است شبیه داورىهاى شرق شناسان که غالبا آلوده به غرض یا برخاسته از جهل وبى خبرى است ومبتنى بربینش مادى والحادى مانند قضاوت خاورشناس یهودى; فیلیپ حتى درباره صلح امام حسن(علیه السلام) و قضاوت خاورشناس مارکسیست; پطروشفسکى بعثت رسول اکرم(صلّی الله علیه وآله) .
5- نظریه وداورى صحیح درباره امام صادق(علیه السلام) وسایر امامان علیهم السلام , قضاوت سومى است که با تحقیق درمنابع و مآخذ و دقت در آن به دست مىآید و آن این است: امامان شیعه ، همانند خود پیامبر(صلّی الله علیه وآله) هدفى جز این نداشتند که نظام عادلانه اسلامى را با همان ویژگى ها و اهدافى که قرآن روشن کرده ایجاد کنند و یا استمرار بخشند. زیرا امامت ; تداوم نبوت است. براین اساس, برنامه عمومى امامان علیهم السلام دو بخش اساسى و انفکاک ناپذیر داشت:
الف) تبیین ایدئولوژى اسلام.
ب) تإمین قدرت اجرایى و اجتماعى.
6- امامت از نظر تاریخى چهار دوره را پیمود:
الف) سکوت.
ب ) قدرت.
ج ) شهادت.
د ) جهادى دیگر.
دوره اول از رحلت رسول اکرم(صلّی الله علیه وآله) شروع شد و با آغاز حکومت امیرالمومنین(علیه السلام) پایان یافت.
دوره دوم; دوره حکومت امام على(علیه السلام) و امام مجتبى(علیه السلام) است. دوره سوم عبارت از بیست سال میانه صلح امام حسن(علیه السلام) ( سال 41 هجرى) و شهادت امام حسین(علیه السلام) ( سال 61 هجرى) است. دوره چهارم ; بعد از شهادت سیدالشهداء(علیه السلام) تا دو قرن بعد و آغاز غیبت است.
7- امام امیرالمومنین على(علیه السلام) در دوره اول که بیست وپنج سال به طول انجامید, براى حفظ اسلام و جلوگیرى از اختلاف دست به قیام مسلحانه نزد و در برابر غاصبان حکومت سکوت کرد و بلکه از روى کمال علاقه و دلسوزى نسبت به اسلام و جامعه اسلامى ؛ آنان را یارى کرد و در مسأل سیاسى ، نظامى و غیره راهنمایى نمود ؛ چنانچه این مطلب از نهج البلاغه و کتب تاریخ استفاده مى شود.
8- در دوره دوم; هرچند بسیار کوتاه بود. ـ حدود پنج سال ـ اما یک حکومت صد در صد اسلامى ارأه و حاکم گردید و عدالت استقرار یافت و ارزشهاى جاهلى رخت بربست.
9- در دوره سوم, تلاش براى بازگرداندن قدرت به خاندان پیامبر(صلّی الله علیه وآله) در فرصت مناسب, شروع شد وشیعه; عملا به کار نیمه مخفى اهتمام ورزید.
10- دوره چهارم; ادامه دوره سوم و با همان روش و البته به صورت برنامه دراز مدت بود. این دوره, هرچند پیروزىها و سکست هایى درمراحل مختلف داشت اما در زمینه کار ایدئولوژیک، به پیروزى قطعى رسید. براى آشنایى با زندگى امام صادق(علیه السلام) باید این دوره را بیشتر بررسى کنیم.
11- در دوره چهارم ; امامان شیعه علیهم السلام تلاشى مستمر داشتند تا با فعالیت ایدئولوژیک و مبارزه با تحریف , زمینه احیاى حکومت اسلامى و حضور قرآن و سنت را در جامعه فراهم آورند و این انقلابى بزرگ و اساسى بود, شبیه انقلابى که رسول الله(صلّی الله علیه وآله)
در جامعه جاهلى پدید آورد و شاید از آن هم مشکل تر; زیرا تجدید یک انقلاب, گاه از ایجاد آن دشوارتر است.
12- در آغاز دوره چهارم, وضعیت شیعه بنابر روایت امام صادق(علیه السلام) چنین بود:
(ارتد الناس بعدالحسین(علیه السلام) الا ثلثه ابوخالد الکابلى و یحیى بن ام الطویل و جبیربن معطم ثم ان الناس لحقوا وکثروا و کان یحیى بن ام الطویل یدخل مسجد رسول الله(صلّی الله علیه وآله) و یقول: کفرنابکم و بدا بیننا و بینکم العداوه و البغضإ.) پس ازشهادت امام حسین(علیه السلام) همه منحرف شدند جزسه نفر: ابوخالد کابلى, یحیى بن ام طویل وجبیربن معطم. بعدها دیگران محلق شدند وشیعیان زیاد گردیدند. یحیى بن ام طویل به مسجد پیامبر(صلّی الله علیه وآله) در مدینه وارد مى شد وخطاب به مردم مى گفت: ما به شما کافریم و میان ما و شما خصومت و کینه است.
13- امام سجاد(علیه السلام) نمى توانست به صراحت خود را مستحق خلافت وحکومت اعلام کند. زیرا درآن صورت, خلیفه مقتدرى چون عبدالملک بن مروان آن حضرت را پیش از آنکه موفق به انجام رسالتش شود به شهادت مى رساند وتشکیلات نوپاى شیعه ویران مى گردید.
14- البته درموارد نادرى امام سجاد(علیه السلام) موضع حقیقى خود را در برابر حاکمان جور آشکار ساخت. اما آنچنان که خود را رویاروى آنان قرار دهد, بلکه تنها براى ثبت درتاریخ; مانند نامه اى که امام(علیه السلام) براى یکى از رجال دینى وابسته به حکومت بنى امیه به نام محمدبن شهاب زهرى نوشته اند. نامه روشنگر امام زین العابدین(علیه السلام)در تحف العقول ذکر شده است.
15- امام سجاد(علیه السلام) مى فرمود: درهمه حجاز, دوستداران و علاقمندان ما به بیست نفر نمى رسد. هرچند آن حضرت فعالیتى آرام و مخفى داشت اما گاه گاه خود و یارانش مورد آزار و اذیت حکومت وقت قرار مى گرفتند و خود آن بزرگوار حداقل یک مرتبه با وضعى تإثرانگیز و بسته به غل و زنجیر تحت نظر مإموران بسیاراز مدینه به شام برده شد و بارها مورد تعرض و شکنجه قرار گرفت و سرانجام در سال 95 هجرى به وسیله ولیدبن عبدالملک خلیفه اموى به شهادت رسید.
16- امام باقر(علیه السلام) در مراسم حج به حاجیان اشاره کرد و به یار رازدارش , فضیل بن یسار گفت: در جاهلیت نیز بدین گونه مى گردیدند! فرمان آن است که به سوى ما کوچ کنند و پیوستگى و دوستى خود را به ما بگویند و یارى خویش را برما عرضه کنند. قرآن از قول ابراهیم(علیه السلام) مى گوید:
(بارالها!) دلهایى از مردم را مشتاق ایشان کن!
17- یکى از یاران نزدیک امام باقر(علیه السلام)به نام جابر جعفى به دستور آن حضرت, کوفى بودن خود را کتمان مى کند و وانمود مى کند که از مردم مدینه است و نیز به فرمان آن بزرگوار, خود را به دیوانگى زد و حاکم کوفه که این وضع را مشاهده کرد گفت: خدا را شکر که از قتل او معافم ساخت!
18- امام باقر(علیه السلام)در برابر حاکم اموى (هشام بن عبدالملک) خطاب به مردم کرد و فرمود:
(ایهاالناس! این تذهبون؟ و این یرادبکم؟ بناهدى الله اولکم و بنا یختم آخرکم , فان کان لکم ملک معجل فان لنا ملکا موجل و لیس بعد ملکنا ا ملک, لانا اهل العاقبه یقول الله عزوجل و العاقبه للمتقین) به کجا مى روید؟ اى مردم! و چه سرانجامى براى شما درنظر گرفته اند؟ به وسیله ما بود که خدا گذشتگان شما را هدایت کرد و به واسطه ما است که خدا مهر پایان بر کار شما مى زند.اگر شما را دولتى مستعجل است, ما را دولتى پاینده خواهد بود وپس از دولت ما کسى را دولتى نخواهد بود. چون ما اهل عاقبتیم که خدا فرمود عاقبت براى اهل تقواست.
19- ابوحمزه ثمالى گوید: از امام باقر(علیه السلام) شنیدم که مى گفت: خدا براى این امر ( تشکیل حکومت علوى) سال 70 را معین کرده بود. چون حسین(علیه السلام) کشته شد خدا بر خاکیان خشم گرفت. پس آن را تا سال 140 به تإخیر افکند... ما این موعد را براى شما (شیعیان) گفتیم و شما آن را افشا کردید. پس خدا دیگر موعدى را معین نکرد. ابوحمزه این سخن را براى امام صادق (علیه السلام) بیان کرد. آن حضرت فرمود: آرى, این چنین بود.
20- امام باقر(علیه السلام) به فرزندش امام صادق (علیه السلام) دستور داد که بعد از شهادت ; بخشى از دارأى آن حضرت حضرت (800 درهم) را در مدت ده سال, صرف عزادارى و گریستن برایشان در صحراى منى و در موسم حج بنماید.
21- خطوط اصلى زندگى امام صادق(علیه السلام) چنین است:
1- تبلیغ و تبیین مسإله امامت شیعى.
2- بیان و تبلیغ احکام دین و تفسیر قرآن به روش اهل بیت علیهم السلام .
3- ایجاد تشکیلات سیاسى ـ ایدئولوژیک به صورت مخفى.
4- هدایت پنهانى جنبش هاى نظامى علویان.
5- فعالیت سیاسى به صورت بیان توصیه ها, گفتارها ونگارش نامه ها و ذکر شعرهایى خاص.
22- آمیختگى سه مفهوم (رهبرى سیاسى) و (آموزش دینى) و (تهذیب روحى) در امامت; ناشى از آن است که اسلام در اصل; این سه جنبه را از یکدیگر تفکیک نکرده و به عنوان برنامه اى چند بعدى بر انسان عرضه کرده است و به این جهت شیعه عقیده دارد که امام باید از جانب خدا تعیین شود.
23- کمیت; شاعر نامدار و بسیار هنرمند و یکى از معروف ترین چهره هاى شیعى و شهید گرایشهاى تند علوى; در یکى از چندین قصیده معروف خود درتوصیف أمه اهل بیت علیهم السلام ,آنان را سیاستمدارانى مى داند که برخلاف حاکمان مسلط زمان سرپرستى و زمامدارى انسانها را با چوپانى گوسفندان و چارپایان, یکسان نمى سازند.
24- سخن اصلى امام صادق(علیه السلام) مانند دیگرامامان شیعه, عبارت ازامامت بود وبراىاثبات این واقعیت تاریخى, قاطعترین مدرک, روایات فراوانى است که در آن; امام صادق(علیه السلام) ادعاى امامت را به روشنى و صراحت بیان کرده است.
25- مردى ازاهل کوفه به خراسان رفت ومردم را به ولایت جعفربن محمد(علیه السلام)دعوت کرد. جمعى پاسخ مثبت گفتند واطاعت کردند و گروهى سرباز زدند و منکر شدند و فرقه اى احتیاط کردند و دست نگه داشتند ... یکى از احتیاط کنندگان به مدینه و ملاقات امام صادق(علیه السلام) رفت. آن حضرت با لحنى اعتراض آمیز فرمود: اگر تو اهل ورع واحتیاط بودى چرا در فلان مکان که فلان عمل هوس بازانه و شهوانى را انجام مى دادى احتیاط نکردى؟!
26- فقه جعفرى در برابر فقه رسمى آن روزگار, فقط یک اختلاف عقیده ساده نبود, بلکه دو مفهوم انتقادآمیز نیز داشت:
نخست آنکه اثبات مى کرد دستگاه حکومت از آگاهى دینى بى بهره است و نمى تواند امور فکرى مردم را اداره کند و دیگر آنکه نشان مى داد تحریف هاى بسیارى در فقه رسمى براى جلب نظر حکام جور نفوذ کرده است و نیز امام صادق(علیه السلام) با تفسیر قرآن به روشى غیر از روش عالمان دربارى, عملا به معاوضه با حکومت برخاست و تمام تشکیلات مذهبى و فقاهت رسمى را تخطئه کرد.
27- وجود تعابیرى چون (باب), (وکیل), (صاحب سر), (مستودع سر) در روایات امام صادق(علیه السلام) و نیز در تاریخ, نشان مى دهد که آن حضرت تشکیلاتى سیاسى , ایدئولوژیک را به صورت پنهانى هدایت مى کرد. مثلا محمد بن سنان ( باب) امام صادق (علیه السلام) و زراره و برید و محمدبن مسلم و ابوبصیر, (مستودع سر) آن حضرت و معلى بن خنیس, وکیل آن بزرگوار بود.